ҰБТ-ға дайындық жүйесі

Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) -  мектеп түлектері, олардың ата-аналары мен мұғалімдері үшін күрделі сынақ. ҰБТ-ның проблемалары мен мүмкіндіктері мектеп өміріне алғаш енген күннен бастап қызу талқыланып келеді. Он бірінші сыныпта, бір жағынан, мамандық таңдау, одан әрі оқу жоспарын құру мәселесі, екінші жағынан, ҰБТ-ға дайындықтың өзіне байланысты мәселелер алға шығады. Бұл проблемалардың маңыздылығы соншалық, кейде, әсіресе оқудың соңғы айларында олар басқаның бәрін көлеңкелейді. ҰБТ тапсырудағы басты мәселе – әр мектептегі әрбір оқушының жақсы нәтиже алуын қамтамасыз ету.

Жақсы нәтижеге жету үшін психологиялық тұрғыдан ҰБТ не екенін түсіну керек, оны дәстүрлі емтиханмен салыстырайық.

Бірыңғай мемлекеттік емтиханды тапсыру тәртібі білім алушылардың әдеттегі тәжірибесінен ерекшеленетін және психикалық функциялардың даму деңгейіне ерекше талаптар қоятын күрделі қызмет болып табылады.

ҰБТ тапсыру процесінде талап етілетін ең маңызды психологиялық сипаттамалардың бірнешеуін атап өтуге болады:

• жоғары ұтқырлық, ауысу мүмкіндігі;
• қызметті ұйымдастырудың жоғары деңгейі;
• жоғары және тұрақты өнімділік;
• зейіннің шоғырлануының жоғары деңгейі;
• анық және құрылымдық ойлау, комбинаторлық;
• ішкі іс-қимыл жоспарын қалыптастыру.

Бірыңғай мемлекеттік емтиханның бірқатар ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктер түлектерге түрлі қиындықтар тудыруы мүмкін. Төменде олардың қысқаша сипаттамасы және алдын алудың негізгі жолдары берілген.

Когнитивтік қиындықтар

Бұл ақпаратты өңдеу, тест тапсырмаларымен жұмыс істеу ерекшеліктерімен байланысты қиындықтар. Қазір оқушылардың білімін тексеру үшін тестілеу әдісі жиі қолданыла бастағанымен, мектеп бұл жаңашылдықтарды меңгеріп үлгермей жатыр. Көп жағдайда оқыту дәстүрлі әдістермен жүзеге асырылады. Бұл ретте тестілеу арнайы дағдыларды қалыптастыруды көздейді: әрбір мәселедегі маңызды аспектілерді бөліп алып, оларды екінші дәрежелі аспектілерден ажырата білу, жалпы контекстен алынған фактілермен және ережелермен әрекет ету мүмкіндігі. Дәстүрлі оқытуда, негізінен, бұған назар аудармайды. Керісінше, мазмұндаудың үйлесімділігіне, белгілі бір тақырып аясында қарым-қатынас орнатуға баса назар аударылады.

ҰБТ процедурасы арнайы белсенділік стратегиясын талап етеді: білім алушылар қандай тапсырмаларды және қандай пропорцияда орындайтынын өзі анықтауы керек. Міне, біз тағы бір нақты мәселеге тап болдық. Емтиханды өткізудің дәстүрлі түрінде емтихан кезіндегі іс-шараларды дайындау және ұйымдастыру әдістері азды-көпті бірдей. Жазбаша емтиханда білім алушылар өздері шешуі тиіс тапсырмалар жинағы бар, ауызша емтиханда емтихан билетінде берілген сұрақ бойынша бұрын үйренген білім мазмұнын көрсетуі керек. Әдетте, мұнда жауап нұсқалры жоқ. ҰБТ-да белсенділік стратегиясын анықтау маңызды іс-әрекетке айналады, өйткені бұл негізінен емтихан бағасын анықтайды. Кейбір ұсынылған, жеке емес, тиімді жұмыс стратегиясын ұстану адамның өзіне ыңғайлы нәрсені емес, өзгенін айтқанын орындауға негізделеді, бұл ақыр соңында нәтиженің төмендеуіне әкеледі.

Оңтайлы стратегияны таңдау оқушыға біршама қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл таңдауға көптеген факторлар әсер етеді.

Мысалы, ол білім алушының ұмтылу деңгейіне байланысты болуы мүмкін. Өз мүмкіндіктерін саналы түрде бағалай алмау (артық бағаланған немесе төмен бағаланған талаптар деңгейі) өзі үшін тиімсіз стратегияны таңдауға әкелуі мүмкін (мысалы, А бөлігінің тапсырмасын орындамай, С бөлігінің тапсырмасын барлық әдістермен шешу әрекеті). Күтілетін және мүмкін болатын нәтижеге сәйкес келмейтін стратегияны таңдау оқушының жұмыстың қалай бағаланатыны туралы, яғни нақты стратегиялардың қандай нәтижеге әкелетіні туралы ақпараттың болмауына байланысты болады.

Таңдалған стратегия жоспарлау мен уақытты дұрыс бөлу ерекшеліктерін де анықтайды. ҰБТ тапсырмаларын орындау үшін таңдалған стратегияға және әрбір тапсырманың күрделілігіне сәйкес берілген уақыт аралығын ұтымды бөлу қажет: әр топтың тапсырмаларына қанша уақыт бөлу керектігін шешіңіз, және айталық, А тобының тапсырмалары С тобындағы тапсырмаларға қарағанда аз уақытты қажет етеді. Түлектің уақытты жоспарлай алмауы оның уақытында аяқтай алмау қорқынышының пайда болуына әкеледі және бұл өз кезегінде уақытты дұрыс бөлмеуге және теріс нәтижеге алып келеді.

Сонымен, когнитивтік қиындықтарды жеңу үшін екі бағытта әрекет ету қажет: тесттермен жұмыс істеу дағдыларын меңгеру және түлектің жеке іс-әрекет стратегиясын құруға көмектесу. Ал, еңбек дағдысы педагогикалық міндеттен көбірек болса, жеке стратегияны жасау психологиялық міндет болып табылады.

Бұл жердегі жеке іс-әрекет стратегиясы – білім алушыға өзінің жеке ерекшеліктеріне сәйкес емтиханда ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін әдістер мен әдістердің жиынтығы.

Жеке қиындықтар

Бұл қиындықтар бітіруші түлектің емтихан жағдайын қабылдау ерекшеліктеріне, оның субъективті реакциялары мен күйлеріне байланысты. Біріншіден, емтиханның өзі стресс. Емтиханда оқушы шектеулі уақыт ішінде белгілі бір мәселе бойынша өз білімін көрсетуі немесе ұсынылған тапсырмаларды орындауы керек және бұл әрекеттің нәтижелері бағаланады. Емтиханда бала шын мәнінде неге қол жеткізгенін, оның білімінің шын мәнінде қандай екенін көрсетеді. Дәстүр бойынша біздің мектеп жүйесінде емтиханға ерекше мән беріледі және оқушының емтиханды сәтті немесе сәтсіз тапсыруы  ата-аналар мен мұғалімдер арасында белсенді түрде талқыланады: «Мен барлық емтихандарды беске тапсырдым!» немесе «Сұмдық, математикадан тестті тапсыра алмады!». Емтихан жай ғана білім сынағы емес, бұл мектеп өмірінің шарықтау шегі, ол үшін олар алдын ала дайындала бастайды: «Осындай біліммен емтихандарды қалай тапсырасың?!». Емтихандағы күйзеліс жасөспірімнің өзін-өзі бағалауына тікелей байланысты: мен шынымен қаншалықты ақылдымын, маған ұсынылған тапсырмаларды қалай орындай аламын? Уақыттың жетіспеуі оқушының қобалжуын айтарлықтай арттырады, оның «уақытында үлгермей» қорқынышын тудырады.

Түлектің психологиялық қиындықтарын не ушықтырады?

Біріншіден, бұл ҰБТ өткізу тәртібі туралы толық және түсінікті ақпараттың жоқтығы. Дәстүрлі емтихан тапсыруда оқушы ересектердің, үлкен жолдастардың және мұғалімдердің қолдауына сене алады. Олардың барлығы өмірінің әртүрлі кезеңдерінде емтихандарға тап болды және өз тәжірибелерімен бөлісе алады: «Емтихан тапсырған кезде мен мұны істедім» - деп кеңес береді. ҰБТ – бұл түлектердің тәжірибесінде ғана емес, айналасындағы адамдардың тәжірибесінде де жаңалық. Олар оған қолдау көрсете алмайды, өйткені олардың көпшілігінде тәжірибе болмауы мүмкін! Ақпараттың жетіспеушілігі үрейді арттыратыны белгілі. ҰБТ жағдайында, шын мәнінде, бұл тапшылықты ешкім өтей алмайды: ата-ана да, мұғалімдер де, жасы үлкен жолдастар да.

Оқушылардың айналасында таныс адамдардың болуы дәстүрлі емтихан жағдайын біршама жеңілдетеді. Мұғалімдердің жасөспірімге қалай қарайтынына қарамастан, олардың мінез-құлқын болжауға болады, бұл олардың қобалжуын азайтуға үлкен үлес қосады. Шын мәнінде, дәстүрлі емтиханда оқушы, бір жағынан, үлкен психологиялық қауіпсіздік жағдайында болады. Екінші жағынан, әрине, бұл қауіпсіздік мұғалімнің көзқарасына айналуы мүмкін («Мен сұраққа дұрыс жауап бердім, тек мұғалімге ұнамаймын!»). Бірақ мұндай бейтараптықтың өзі оқушыға көмектесе алады, өйткені бұл оған «өзін-өзі сақтауға» мүмкіндік береді: мұғалімнің еңбегін төмендету арқылы өздерінің сенімділігін арттырады және «институтқа түсу емтихандары мен шынымен қалай білетінімді көрсетеді!» деген ой да мазасыздықты азайтады.

ҰБТ тапсыру кезінде түлектерге қолдау ауадай қажет. Оларға барлығы жат болып көрінеді: адамдар, сыныптастар, отбасы мүшелері. Емтихан нәтижелерін бейтаныс адамдар қабылдайды және бағалайды, бұл алаңдаушылықтың жоғарылауына және тапсырмаға жеткіліксіз деңгейд зейін қоюға әкеледі.

Бұрын бітіру емтихандары дәстүрлі түрде түсу емтихандарының бір түрі болып саналды, бұл колледжге түсу кезіндегі алаңдаушылықты азайтуға үлкен ықпал етті. ҰБТ – бұл бірден екі емтиханды қамтиды – қорытынды және қабылдау, бұл оның субъективті маңыздылығын, яғни, оқушылардың алаңдаушылық деңгейін арттырады.

Қорытындылай келе, жеке қиындықтардың негізгі салдары түлектердің емтихандағы алаңдаушылық деңгейінің жоғарылауы болып табылады, бұл іс-әрекеттің дұрыс ұйымдастырылмауына, шоғырланудың және жұмыс тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Мазасыздық - көп энергияны қажет етеді. Бала неғұрлым көп уайымдаса, соғұрлым оның оқу іс-әрекетіне аз энергиясы қалады. Сондықтан жеке қиындықтарды жеңу, ең алдымен, алаңдаушылықты азайтуға бағытталуы керек.

Процедуралық қиындықтар

Бұл Ұлттың Бірыңғай тестілеуді өткізу тәртібіне қатысты мәселелер. Біз жоғарыда айттық, бұл процесс негізінен көпшілік үшін жаңалық және балалар үшін бейтаныс, сондықтан емтиханда айтарлықтай қиындықтар тудыруы мүмкін.

Процедуралық қиындықтардың бірнеше топтарын бөлуге болады:

• Жауаптарды белгілеу ерекшеліктеріне байланысты қиындықтар. ҰБТ өткізу тәртібі оқушылар үшін әдеттен тыс формаларды толтырудың арнайы түрін қамтиды. Әдетте, бітірушілер жауаптарын сұрақтар жазылған бір параққа жазады, қажет болған жағдайда қосымша парақтарды пайдаланады. Мұндай жағдайда тапсырма мен жауап интегралды нәрсе болып табылады, бұл тексеру кезінде мүмкін болатын қателерді анықтауға мүмкіндік береді. ҰБТ сұрақ пен бірнеше жауаптар нұсқасынан тұрады, бұл оқушыларда қосымша қиындықтар туғызады. Олар пішінді толтыру кезінде қателесуден қорқуы мүмкін және мұндай қателіктер зейіні бұзылған балаларда пайда болуы. Ақпаратты кодтау-декодтау қиындықтары (мазмұн мен оған сәйкес санның корреляциясы) да мүмкін.
• Ересек адамның ерекше рөліне байланысты қиындықтар. Әдетте, емтиханда мұғалім, әсіресе осы сыныпта сабақ беретін пән мұғалімі қолдау және бағалау функцияларын біріктіреді. ҰБТ жағдайында қатысқан мұғалімдер тек бақылаушы болып табылады, бұл да түлектер арасында алаңдаушылықты арттыруы мүмкін.
• Жауапты бағалау критерийлеріне байланысты қиындықтар. Әдеттегі тестілеулерден айырмашылығы шынымен өзгеше (әдетте - емтихан алушымен жеке байланыс, мұнда – жеке байланыстың болмауы, әдетте - егжей-тегжейлі толық жауап, мұнда - қысқаша жауап және т.б.).
• Өз құқықтары мен міндеттерін білмеумен байланысты қиындықтар. ҰБТ мектеп бітірушіге дәстүрлі мектеп жүйесіне қарағанда әлдеқайда белсенді позицияны береді. Әдетте, оқушылардың өздеріне ұсынылған тапсырманың мазмұнын бағалауға, тіпті, өздеріне қойылған бағаға қарсы шығуға құқығы жоқ, ал ҰБТ осы екі мүмкіндікті де қамтиды. Әрине, дәстүрлі мектеп жағдайында оқушының өз ойын ашық айтуы (нақтылайтын сұрақтар қою, құқықтарын жариялау), әсіресе бейтаныс аудиторияда, бейтаныс ересек адамның алдында қалыптаспайды.

Мұндай қиындықтың салдары -  апелляция тапсыру мүмкіндігін жіберіп алуы.

Процедуралық қиындықтар негізінен емтихан тәртібімен жеткіліксіз дәрежеде танысудан туындайды және ол қиындықтарды жеңу балалардың ҰБТ рәсімінің ерекшеліктерімен анықталған нақты дағдыларды меңгеруін басшылыққа алу арқылы жүзеге асады.

Демек, мүмкін болатын қиындықтардың себептері тек педагогикалық ғана емес, психологиялық тұрғыдан да болатыны анық. Сондықтан ҰБТ-ға психологиялық дайындық өте қажет. Мұны тек психолог қана жасай алмайды. Психологиялық дайындықты толыққанды қамтамасыз ету үшін барлық қатысушы тараптардың: түлектер, мұғалімдер, ата-аналар күштерін біріктіру өте маңызды.

Түлектердің ҰБТ-ға психологиялық дайындығы бірнеше құрамдас бөліктерден тұруы керек. Оқушыларды фронтальды оқыту, оларға ҰБТ өткізу тәртібі мен нормалары туралы қажетті ақпарат беру және жеке жұмыс стилін дамытуға бағытталған іс-әрекеттер.

Жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әрбір оқушыға жеке қолдау көрсету стратегияларын әзірлеу.

Ата-аналарды жұмылдыру: ҰБТ ерекшеліктерімен таныстыру.

ҰБТ түлектердің барлығына дерлік қиын. Сонымен қатар оқушылардың әртүрлі топтары когнитивтік және эмоционалды-еріктік сфералардың ерекшеліктеріне байланысты нақты қиындықтарды бастан кешіруі мүмкін.

Соңғы 3 жылдағы ҰБТ нәтижелері (бес пән бойынша орташа балл)